جنگ ۱۲روزه
در کیف مدرسه کودکان
وقتی جنگ ۱۲ روزه تمام شد، جریانی در وزارت آموزش‌وپرورش شکل گرفت که هدفش تبدیل کردن این رویداد به یک روایت پایدار بود. مقامات مختلف جمهوری اسلامی پس از جمع‌بندی جنگ، از این سخن گفتند که پیام جنگ و اقدامات نظام سیاسی باید هرچه سریع‌تر به مدارس منتقل شود. در همین راستا، هفته گذشته، وزارت آموزش‌وپرورش سه کتاب را با عنوان «از ایرانمان دفاع می‌کنیم» برای دو مقطع ابتدایی و متوسطه ارسال کرد. در رسانه‌ها و میان مدیران آموزشی تاکید شده بود که این جنگ نباید صرفا به مجموعه اخبار تبدیل شود، بلکه باید «به زبان آموزش بازنویسی» شود؛ زبانی که بتواند مفاهیمی مثل دفاع، همدلی، مقاومت و امنیت ملی را در قالب درس و فعالیت درسی منتقل کند.
کتابی مقطع ابتدایی بخش مهمی از این بسته سه‌جلدی است؛ کتابی ۴۸ صفحه‌ای که با نویسندگی افرادی مانند «فواد ایزدی» استاد جنجالی دانشگاه تهران، منتشرشده و ساختارش ترکیبی از داستان، تصویر، فعالیت کلاسی و تمرین‌های گروهی است. این کتاب مسوولیت اصلی «معرفی جنگ ۱۲ روزه برای کودکان» را بر عهده دارد و همان‌طور که از سال‌ها قبل در نقد نظام آموزشی گفته می‌شد، محور محتوایی‌اش نه بر روان‌شناسی رشد و نیازهای تربیتی کودک، بلکه عمدتاً بر مبانی دینی، ایدئولوژیک و نظامی استوار است. نتیجه این شده که روایت جنگ در قالب داستان‌های کودکانه، فعالیت‌های گروهی و تصویرسازی‌های جنگی بازآفرینی شده و بخش قابل‌توجهی از اولویت‌های تربیتی دوره ابتدایی زیر سایه این پیام‌ها قرارگرفته است.
از وعده خمینی تا جنگ ۱۲ روزه
پس از جنگ ۱۲روزه، آموزش‌وپرورش به این نتیجه رسید که روایت این نبرد باید هرچه زودتر وارد کلاس درس شود. در توضیح هدف بسته‌ی تازه، گفته شد که قرار است هویت ملی نسل جدید تقویت شود و کودکان، جنگ را نه‌فقط در میدان نظامی، بلکه در سطح روایت‌ها و رسانه‌ها هم بفهمند. در دستورالعملی که برای تدریس به معلمان نوشته شد، عنوان شد که هدف نهایی پرورش نسلی که در تحولات سیاسی و اجتماعی کشور با آگاهی و وفاداری در کنار نظام بایستد.
با این رویکرد، کتاب دوره ابتدایی با نقل‌قولی از سخنرانی «آیت‌الله روح‌الله خمینی» بنیان‌گذار جمهوری اسلامی در خرداد ۱۳۵۹ آغاز می‌شود؛ جمله‌ای که در آن تأکید می‌کند «من وعده پیروزی به شما می‌دهم؛ از هیچ ابرقدرتی نترسید و از هیچ تبلیغاتی خوف نداشته باشید. ما راه خودمان را می‌رویم و آن راه خداست». این جمله در ابتدای کتاب، نقشِ یک مضمون محوری را ایفا می‌کند و جهت‌گیری کلی محتوای کتاب را مشخص می‌سازد. در ادامه درس‌ها، همین مضمون در قالب داستان‌هایی درباره نقش مردم، نوجوانان، خانواده‌ها، نیروهای مسلح و همچنین نقش رهبری در مدیریت جنگ ۱۲ روزه تکرار می‌شود. پیام‌هایی مانند «ایستادگی»، «عدم ترس از دشمن»، «پیروزی با اتکا به ایمان» و «ادامه دادن راه» در درس‌های مربوط به «قهرمان محله»، «سرباز وطن»، «همراهی در روزهای سخت» و «دشمن مشترک» بازتاب یافته‌اند. به‌این‌ترتیب نقل‌قول آغازین، چارچوب معنایی درس‌ها و روایت کلی کتاب را نیز تنظیم کرده است.
بخش «سخنی با معلمان» توضیح می‌دهد که کتاب «از ایرانمان دفاع می‌کنیم» در پی حمله رژیم اسراییل به ایران و باهدف بازنمایی نقش مردم، نیروهای مسلح و رهبری در جنگ ۱۲ روزه تدوین‌شده است. این کتاب همراه بسته پرورشی «ایرانمون» طراحی‌شده و بخشی از برنامه‌های مدرسه‌ای است، نه صرفاً یک منبع کلاس درس. هدف اصلی آن فراهم کردن فرصت‌های تربیتی برای دانش‌آموزان دوره دوم ابتدایی است تا در قالب موقعیت‌های یادگیری، گفت‌وگو و فعالیت مشترک، با عوامل مؤثر در پیروزی جنگ و ابعاد مختلف آن آشنا شوند. تأکید شده که معلمان و مربیان پرورشی باید با شنیدن نظرات دانش‌آموزان، آن‌ها را در درک مفاهیم همدلی، اتحاد، نقش مردم و کارکرد نهادهای مختلف در این رخداد همراهی کنند.
نکته قابل‌توجه این مجموعه نویسندگان آن است. ۳۵ نویسنده در نگارش این کتاب نقش داشته‌اند که بخش مهمی از آن‌ها هیچ نسبتی با ادبیات کودکان ندارند. به خاطر همین با کلیشه‌های جمهوری اسلامی مواجهیم، ازجمله در صفحه ۳۵ که کلیشه امنیت را برای کودکانی که در جنگ ۱۲ روزه دیدند کشور پناهگاهی ندارد تکرار شده است. در این صفحه از زبان یک کودک فلسطینی می‌خوانیم «سارا جان، خوش به حالت که در کشورت امنیت و آزادی داری. من وقتی می‌خواهم از یک خیابان به خیابان دیگر بروم، باید از ایست بازرسی صهیونیست‌ها عبور کنم.» یا در صفحه ۴۱ گفته می‌شود «رژیم صهیونیستی» در یک حمله شبانه چند دانشمند ایرانی را ترور کرد تا جلوی پیشرفت دفاعی ایران را بگیرد، اما ایران کمتر از ۲۴ ساعت بعد با پهپادها و موشک‌های نقطه‌زن به اهداف مهم آن رژیم حمله کرد. روایت تأکید می‌کند که پیشرفت موشکی ایران دشمن را غافلگیر کرد و همین توانمندی داخلی عامل اصلی «پیروزی» در این نبرد معرفی‌شده است.
کتاب چگونه جنگ را برای کودکان بازسازی می‌کند؟
کتاب «از ایرانمان دفاع می‌کنیم» مجموعه‌ای آموزشی برای دوره دوم ابتدایی است که محتوای آن در قالب داستان، فعالیت‌های کلاسی، تمرین‌های گفت‌وگو، کار گروهی، ماموریت‌های خانوادگی، پرس‌وجو و گزارش‌نویسی تنظیم‌شده است. درس‌ها موضوعاتی مانند قهرمان‌سازی در محله، نقش نوجوانان و مردم در دفاع از کشور، زندگی در شرایط بحران، همدلی با کودکان فلسطینی، آشنایی با کارکرد پهپاد و موشک، آشنایی با رسانه و خبرنگاری و مرور برخی وقایع تاریخی را پوشش می‌دهند. ساختار کتاب به‌گونه‌ای طراحی‌شده است که هر درس از یک داستان مرکزی آغاز می‌شود و سپس با بخش‌هایی مانند «گفت‌وگو کنید»، «کار گروهی»، «پرس‌وجو کنید» و «همراه با خانواده» ادامه پیدا می‌کند.
داستان‌های کتاب محور اصلی انتقال محتوا هستند و هر درس از طریق روایت یک موقعیت روزمره یا یک تجربه مشترک، موضوع موردنظر را معرفی می‌کند. برای نمونه، در صفحات ۹ تا ۱۲، داستان با معرفی سهراب و سارا آغاز می‌شود و دانش‌آموز با کتاب جدیدی روبه‌رو می‌شود که موضوع آن «دلیری ایرانیان در مقابله با حمله رژیم اسراییل» است. روایت «قهرمان محله» به نگرانی درباره امیرعلی، قطعی برق و نقش او در کمک به خانواده و محله می‌پردازد. درس‌های بعدی نیز داستان‌هایی درباره نوجوان رزمنده، زندگی کودکان فلسطینی، نقش رسانه در جنگ، ساخت موشک کاغذی و مرور بخشی از تاریخ ایران ارائه می‌کنند که هرکدام با فعالیت‌های مرتبط ادامه می‌یابند.
پس از داستان‌ها، کتاب مجموعه‌ای از فعالیت‌ها را برای مشارکت دانش‌آموز در یادگیری طراحی کرده است. این فعالیت‌ها شامل گفت‌وگو درباره تصاویر و کاریکاتورها، تهیه گزارش از تجربه‌های خانوادگی، شناسایی مراکز ضروری محله در شرایط بحران، ساخت موشک کاغذی و آزمایش آن، محاسبه زمان رسیدن موشک‌ها بر اساس نقشه، تشکیل گروه‌های پژوهشی و طراحی روزنامه درباره فناوری و امنیت است. در برخی بخش‌ها نیز از دانش‌آموز خواسته می‌شود با خانواده درباره کمک به همسایه‌ها در زمان بحران گفت‌وگو کند یا گزارش کوتاهی از کارهای انجام‌شده در جنگ ۱۲ روزه تهیه کند. این فعالیت‌ها بخش قابل‌توجهی از کتاب را تشکیل می‌دهند و در ادامه هر درس، برای تکمیل روایت داستانی ارائه شده‌اند.
تصویرسازی؛ جنگ ایدئولوژی و کودکان
یکی از نکات قابل تامل این کتاب، تصویرپردازی آن است. «حسین براتی» عضو گروه تصویرگری این کتاب درباره رویکرد هنری بسته‌ها در رابطه با تصاویر گفته است: «تصاویر بر پایه تجربه زیسته ما از دفاع مقدس ۱۲ روزه شکل گرفت. تلاش کردیم مفاهیم را به زبان تصویر و متناسب با فهم دانش‌آموزان منتقل کنیم؛ تصاویری که سوال ایجاد کند و مخاطب را درگیر فهم محتوا نماید.»
تصاویر این کتاب بیش از هر چیز برای ساختن فضای جنگ طراحی شده‌اند؛ محیطی که در آن پهپاد، موشک، انفجار و تخریب در پس‌زمینه حضور دایمی دارند. هرچند تعداد تصاویر کودکان آسیب‌دیده زیاد نیست و تنها یک تصویر مستقیم از کودک مجروح دیده می‌شود، اما همین تصویر و صحنه‌های متعدد از خانه‌های ویران‌شده، پهپاد بر فراز شهر و رزمنده‌ای که در دل شب شلیک می‌کند، ذهن دانش‌آموز را به سمت تجربه زیستهٔ جنگ هدایت می‌کند.
بخش مهمی از تصویرپردازی کتاب بار ایدئولوژیک مستقیم دارد. یکی از نمونه‌های عجیب آن، کاریکاتوری است که در آن «دونالد ترامپ»، رییس‌جمهور آمریکا با صورتی غول‌پیکر و مضحک و «بنیامین نتانیاهو» نخست‌وزیر اسراییل، مانند کودکی ترسیده نقاشی شده است که به شکلی تحقیرآمیز در پشت ترامپ قائم شده؛ ترکیبی نامتعارف برای کتاب کودک که در پی سیاسی‌سازی آشکار است. در بخش‌های دیگر نیز تصویرهای جنگی با تصاویر دینی درهم‌آمیخته‌اند، ازجمله صحنه‌ای که در آن رهبر جمهوری اسلامی در میان گروهی از دختران نشسته است؛ تصویری که هدفش ایجاد پیوند مستقیم میان تجربه جنگی و مرجعیت دینی-سیاسی است.
بخش عمده تصاویر کتاب ازنظر رنگ و فرم، سرد، خشن و اضطراب زا هستند. در برخی صفحات، سبک تولید تصاویر نشان می‌دهد که از ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی استفاده‌شده است؛ موضوعی که در چهره‌ها، نورپردازی‌ها و فضاهای غیرطبیعی قابل‌مشاهده است. تکرار المان موشک و تهدید نظامی نیز در چند تصویر دیده می‌شود، ازجمله کاریکاتوری که نتانیاهو در آن هر گوشه خانه خود موشکی مشاهده می‌کند.
کتاب با ترکیب داستان، تصویرسازی جنگی و فعالیت‌های کلاسی، تلاش می‌کند جنگ ۱۲روزه را نه به‌عنوان یک واقعه تاریخی، بلکه به‌عنوان یک ابزار تربیتی ایدئولوژیک در کلاس درس بازسازی کند؛ ابزاری که همه اجزایش برای تثبیت روایت رسمی طراحی شده‌اند و در آن جمهوری اسلامی هم‌زمان «مظلومِ موردحمله» و «پیروزِ قدرتمند» تصویر می‌شود.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر